Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Filip Nereusz h. Chorągwie Kmitów (ok. 1750–1816), podczaszy litewski. Był potomkiem Jana Aleksandra (zob.), synem Onufrego, stolnika kijowskiego, i Marianny Róży z Korzeniewskich, bratem Józefa Kalasantego (zob.), bratankiem Konstantego (zob.). Kształcił się w Warszawskim Kolegium Pijarów (1767), a następnie za granicą. Po powrocie do kraju otrzymał 9 XII 1774 godność szambelana królewskiego. Z ramienia sejmu rozbiorowego powołany był do komisji dla rozsądzenia spraw majątkowych Stanisława Orańskiego z prezbiterami monasteru włodzimierskiego. W r. 1776 posłował z woj. wołyńskiego na sejm warszawski i 23 VIII podpisał akt konfederacji generalnej obojga narodów. Dn. 16 VIII 1778 wołyński sejmik Boni Ordinis powołał go na komisarza. W r. 1779 otrzymał Order Św. Stanisława. Dn. 30 VIII 1780 został podczaszym litewskim. W r. 1786 Józef Stempkowski, woj. kijowski, w porozumieniu z królem wysunął O-a na posła na sejm warszawski. O. zgromadził na sejmiku żytomierskim 500 szlachty i wszystkich prawie urzędników, ale ustąpił, nie chcąc dopuścić do rozlewu krwi, pod naporem 3 000 zbrojnej szlachty czynszowej i różnej «hołoty», sprowadzonej przez zauszników hetmańskich braci Kalińskich. W r. 1789 dostał Order Orła Białego. W maju 1789 podpisał manifest, oblatowany w grodzie łuckim, przeciwko Stefanowi Lewińskiemu, koadiutorowi łuckiemu, z oskarżeniem go o sprzyjanie buntującemu się chłopstwu (w głośnej sprawie księdza Aleksandra Benderowskiego). W czasie Sejmu Czteroletniego był w stałym kontakcie (osobistym i przez korespondencję) z królem. W r. 1790 został O. deputatem z woj. kijowskiego, a następnie marszałkiem Trybunału Lub. Dn. 16 V 1791 wysłał delegację Trybunału do Warszawy z podziękowaniem za Konstytucję 3 maja. Jakkolwiek funkcja marszałkowska kosztowała ponad 300 000 złp., to honorarium marszałkowskie, 40 000 zł, przekazał na Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie, O. «usiłował – pisze w „Pamiętnikach” Kajetan Koźmian – naprawić odjętą przez brata [Kajetana, marszałka w r. 1781] trybunałom dobrą sławę». Wg J. D. Ochockiego «skończył funkcję swoją z chwałą i świetnością, jaka rzadko którego z jego poprzedników była udziałem». Kujawski sejmik radziejowski 16 XI 1790 polecał względom królewskim O-a «przykładnie odbywającego swoją funkcję» marszałkowską.
Po drugim rozbiorze większość dóbr O-a znalazła się w zaborze rosyjskim. W lipcu 1793 wyjeżdżał z delegacją namiestnictwa izasławskiego (zasławskiego) do Petersburga dla złożenia przysięgi wierności Katarzynie II. Brał jednak zapewne udział w l. 1793–4 w przygotowaniach powstańczych, prowadzonych przez Ignacego Działyńskiego, Karola Prozora i Ochockich. Wskazuje na to zasekwestrowanie jego dóbr korosteszowskich ukazem Katarzyny z 30 (19) IV 1794 (zwróconych mu następnie przez Pawła I). Może w związku z tymi wydarzeniami O. zrezygnował w r. 1794 z urzędu podczaszego litewskiego. Po upadku Polski pomagał zesłańcom, a następnie powracającym z zesłania rodakom. Delegowany przez ziemiaństwo gub. kijowskiej na uroczystości koronacyjne Pawła I (16 IV 1797) w drodze do Moskwy zachorował w Nieżynie, skąd powrócił do domu. Po utworzeniu sądu głównego w Kijowie O., dzięki poparciu spowinowaconego i zaprzyjaźnionego z nim Tadeusza Czackiego, został prezesem sądu głównego dla gub. podolskiej. Otrzymał wówczas stanowisko rzeczywistego tajnego radcy cesarstwa rosyjskiego, a następnie Order Św. Włodzimierza. Współpracował z Czackim przy organizowaniu gimnazjum krzemienieckiego, pomagał mu materialnie (ofiarował dla gimnazjum 48 000 złp.) i wspierał radami. W r. 1807 otrzymał nominację na członka Komisji Sądowej Edukacyjnej, której czynności rozciągały się na gub. wołyńską, podolską i kijowską. W r. 1809 był z Józefem Czackim współzałożycielem Tow. Młodzianów Gimnazjum Wołyńskiego, odrodzonego w r. 1818 jako Tow. Kształcących się w Porządnym Mówieniu i Pisaniu (w Krzemieńcu). Gdy nastąpiły ataki na Tadeusza Czackiego, O. był jednym z najżarliwszych jego obrońców. W r. 1810 zwracał się do Petersburga o pozostawienie gimnazjum w Krzemieńcu. W r. 1812 przygotował 20 000 dukatów (360 000 złp.) na zorganizowanie pułku dla starszego syna Narcyza w razie wejścia wojsk polskich na Wołyń.
Dziedziczył O. po ojcu: Ostróżec z Zabłociem, Woronie (Worony), Buchlicze, Struhę i Radymle na Polesiu w pow. pińskim, a po śmierci matki część dóbr korosteszowskich na Ukrainie nad Teterewem i część Rzyżyna (Żyrzyn) w woj. lubelskim oraz Dorohobużczyznę na Wołyniu. Po stryjecznym bracie Franciszku Kajetanie otrzymał (1789) Wołczków na Ukrainie, a po bezpotomnej śmierci brata Józefa Kalasantego (ok. 1814) resztę Korosteszowa. Ponadto w woj. kijowskim posiadał koło Radomyśla klucz Obuchowicze (ze wsiami: Staniszówką, Termachówką i Mojsiejkami), Masłówkę niedaleko Kaniowa oraz część dóbr po stryju Gabrielu. W ten sposób O. skupił w swym ręku rozległe, nawet jak na stosunki ukrainne, obszary ziemskie. W Struże wzniósł w r. 1768 cerkiew parafialną. W Korosteszowie zbudował dwór wśród wałów dawnego zamku i w nim głównie zamieszkiwał. Wyposażył hojnie miejscowe probostwo, zbudował wikarówkę i organistówkę, szpital i szkołę, zapewniwszy na utrzymanie tych instytucji odpowiednie fundusze. O., człowiek o rozległej wiedzy, był też miłośnikiem i znawcą sztuk pięknych. W dworze korosteszowskim posiadał zasobną w starodruki bibliotekę. Archiwum rodzinne (korzystał z niego m. in. Aleksander Przezdziecki w książce „Podole, Wołyń i Ukraina”, Wil. 1841) zawierało przywileje królewskie, autografy różnych dostojników, a wśród nich dużą ilość listów zaprzyjaźnionego z Olizarami Stanisława Augusta, pisanych głównie do O-a i jego stryjecznego brata Franciszka Kajetana. Znajdowała się tam duża galeria obrazów: portrety rodzinne, galeria portretów królów polskich, prawie kompletna hetmanów wielkich, galeria portretów familii Stanisława Augusta, portrety kardynałów, senatorów, uczonych polskich, obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający sesję Trybunału Lub. w r. 1781 pod laską jego brata Kajetana w czasie wizyty Stanisława Augusta (z dziesiątkami sportretowanych tam osób), a ponadto obrazy mistrzów włoskich i flamandzkich. Wg Jana Duklana Ochockiego, naocznego świadka działalności O-a, O. cieszył się powszechnym szacunkiem i posiadał szczególny dar jednania sobie przyjaciół.
W r. 1814 został O. sparaliżowany (utrata mowy i prawostronny niedowład). Za namową lekarza domowego Bazylego Kossowicza wyjechał w maju z młodszym synem Gustawem na kurację do Włoch. Po rocznym pobycie w Pizie (do czerwca 1815) przebywał kolejno w Lukce, Florencji i w Rzymie; Kossowicz w r. 1815 wystarał się O-owi o członkostwo Akademii Nauk (15 IX) i Tow. Ekonomicznego we Florencji (19 IX). Gdy mimo zabiegów najsłynniejszych lekarzy stan chorego stale się pogarszał, w r. 1816 O. zdecydował się na powrót do kraju. W Wiedniu, podejrzany o przewożenie zbiegłego z Francji gen. Debellego, przesiedział kilka dni w areszcie. Zmarł w Brodach na granicy galicyjsko-rosyjskiej i tam został pochowany.
Z małżeństwa (zawartego ok. r. 1790) z Ludwiką z Niemirowiczów Szczytów (30 V 1769 – 21 1802), starościanką witagolską, 1.v. Oskierkową, pozostawił O. dwóch synów: Narcyza (zob.) i Gustawa (zob.), oraz córkę Adelajdę (ok. 1792–1848), która w posagu otrzymała 1 500 000 złp. w gotówce, «oprócz kosztowności i innych remanentów». Była ona żoną najpierw Konstantego Przezdzieckiego, marszałka szlachty gub. podolskiej, a po rozwodzie wyszła za Karola Dziekońskiego z Morachwy.
Popiersie marmurowe O-a dłuta Bartoliniego i tablice nagrobne jego żony znajdowały się przed r. 1918 w Korosteszowie na Ukrainie; – Estreicher; Nowy Korbut; Finkel, Bibliogr.; W. Enc. Ilustr.; Słown. Geogr., IV 419–20, VII 358, XI 209, 418, XIII 864, 958; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, W. 1860 II; Uruski; Żychliński, XXI; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska, W. 1845 II 537, 1399; Danilewiczowa M., Towarzystwo Uczniów Liceum Wołyńskiego ćwiczących się w porządnym mówieniu i pisaniu, „Roczn. Wołyński” T. 3: 1934; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 I 119, 121; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 483; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788–1794), L. 1929; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec konstytucji trzeciego maja, Lw. 1907, s. 34–5; [Rolle J.] Dr. Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III 243; Rolle M., Ateny Wołyńskie, Lw.–W.–Kr. 1923 indeks i s. 114, 125; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; – Andrzejewski A., Ramoty Starego Detiuka o Wołyniu, Wil. 1921 II; Diariusz sejmu… 1776, W. 1776 s. 382, 385; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 I 232, 559, II 241, 381; tenże, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 I 218, 363–5, 383, 439, 461, 486, 488, 490, 493, 498; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 50, 55, 210; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 (błędne informacje wydawców); Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857–82 I 102, 265, 267, II 43–5, 66, 83, 95–9, 320, 324; Olizar G., Pamiętniki 1798–1865, Lw. 1892; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej, W. 1888 V; Vol. leg., VIII 202–3, 341–2, 499, 528; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 10801; B. Czart.: rkp. 681, 729, 735, 805, 5462; – Olizar A., Kronika rodziny Olizarów Wołczkiewiczów, Oprac. A. Olizar, Mexico 1959 (mszp.), w Materiałach Red. PSB.
Wacław Szczygielski